منظور از «رویکردهای پروژه» در پی ام بوک هشت (PMBOK 8) چیست؟

PMBOK 8 در بخش Project Development Approaches و در فصل مربوط به چرخه‌ی عمر پروژه، رویکردهای مختلف اجرای پروژه را به‌صورت ساخت‌یافته مطرح می‌کند: پیش‌بینانه (Predictive)، تطبیقی/چابک (Adaptive/Agile) و ترکیبی (Hybrid).

این رویکردها، در کنار اصل Tailoring و دامنه‌های عملکردی، به مدیر پروژه کمک می‌کنند برای هر پروژه، ترکیب مناسبی از روش‌ها را انتخاب کند تا هم ارزش بیشتری خلق شود و هم ریسک و عدم‌قطعیت بهتر مدیریت گردد.

۱. رویکردهای توسعه در PMBOK 8

طبق جدول فهرست مطالب و تحلیل‌های انجام‌شده بر PMBOK 8، فصل مربوط به Project Development Approaches سه دسته اصلی را بیان می‌کند:

1. Predictive Approaches
2. Adaptive (Agile) Approaches
3. Hybrid Approaches

این دسته‌بندی مبتنی بر میزان:

• ثبات یا تغییرپذیری محدوده،
• سطح عدم قطعیت،
• نیاز به بازخورد سریع،
• و سطح بلوغ سازمان در روش‌های چابک است.

۲. رویکرد پیش‌بینانه (Predictive / Plan-Driven)

در رویکرد پیش‌بینانه:

• محدوده‌ی پروژه تا حد زیادی از ابتدا مشخص است؛
• برنامه‌ریزی تفصیلی در ابتدای پروژه انجام می‌شود؛
• ساختار Baseline برای Scope، Schedule و Cost به‌عنوان معیار کنترل تعریف می‌گردد؛
• تغییرات باید از طریق یک فرآیند رسمی مدیریت تغییر (Integrated Change Control) مدیریت شوند.

کاربردهای متداول:

• پروژه‌های ساخت‌وساز، زیرساخت، مهندسی سنگین؛
• محیط‌های با مقررات سخت‌گیرانه و نیاز به مستندسازی کامل؛
• پروژه‌هایی که نیازمندی‌ها در آغاز نسبتاً پایدار و شناخته‌شده هستند.

مزایا:

• پیش‌بینی‌پذیری بالا در زمان و هزینه؛
• مناسب برای قراردادهای Fixed-Price؛
• قابلیت کنترل قوی بر تغییرات.

چالش‌ها:

• انعطاف‌پذیری کم در برابر تغییرات ناگهانی بازار یا فناوری؛
• خطر تحویل محصولی که از منظر ارزش بازار، دیر یا نامتناسب است.

۳. رویکرد تطبیقی / چابک (Adaptive / Agile)

در رویکرد تطبیقی یا چابک:

• محدوده به‌صورت تدریجی (Emergent) مشخص می‌شود؛
• کار در Iterationها / Sprintها انجام شده و در هر تکرار بخشی از محصول قابل‌استفاده تحویل می‌شود؛
• تصمیم‌ها به‌صورت تجربی (Empirical) و بر اساس بازخورد واقعی مشتری و داده‌های عملکردی گرفته می‌شوند؛
• تغییر نه تهدید، بلکه بخشی طبیعی از فرایند است

کاربردهای متداول:

• توسعه نرم‌افزار و محصولات دیجیتال؛
• پروژه‌های نوآورانه با عدم‌قطعیت بالا؛
• محیط‌های با نیاز به بازخورد سریع بازار.

مزایا:

• انعطاف‌پذیری بالا؛
• تمرکز قوی بر ارزش و تجربهٔ کاربر؛
• کاهش ریسک ساخت «محصول اشتباه» از طریق بازخورد سریع.

چالش‌ها:

• نیاز به بلوغ سازمانی در فرهنگ، ساختار، قراردادها و حاکمیت؛
• دشواری در ارائه زمان و هزینهٔ دقیق در ابتدای کار؛
• ممکن است برای پروژه‌های بسیار مقررات‌محور یا زیرساختی مناسب نباشد.

۴. رویکرد ترکیبی (Hybrid)

PMBOK 8 تأکید دارد که در بسیاری از پروژه‌های واقعی، بهترین انتخاب نه کاملاً Predictive است و نه کاملاً Agile، بلکه نوعی Hybrid میان این دو است

الگوهای رایج هیبرید:

1. Waterfall + Agile
   • فازهای اولیه مانند Feasibility، طراحی مفهومی، مجوزها و تأمین مالی با رویکرد پیش‌بینانه؛
   • توسعه و تحویل بخش‌های نرم‌افزاری یا نوآورانه با رویکرد Agile.
2. Agile داخلی، Predictive خارجی
   • تیم داخلی محصول با روش چابک کار می‌کند؛
   • اما رابطه با مشتری بیرونی در قالب قراردادهای زمان–هزینه یا Fixed-Price مدیریت می‌شود.
3. Hybrid Governance
   • Governance و گزارش‌دهی در سطح پورتفو و PMO به‌صورت Predictive (KPI، Milestone، Budget)،
   • درحالی‌که داخل تیم‌های تحویل، Sprint و Backlog مبنای کار است.

مزایا:

• بهره‌گیری از ثبات و شفافیت Predictive در کنار انعطاف Agile؛
• تطبیق بهتر با محدودیت‌های قراردادی، مقرراتی و فرهنگی؛
• مناسب برای پروژه‌های تحول دیجیتال در سازمان‌های سنتی.

۵. انتخاب رویکرد مناسب: نقش Tailoring در PMBOK 8

بخش «Considerations for a Development Approach Selection» در PMBOK 8 تأکید می‌کند که انتخاب رویکرد باید یک تصمیم Tailoring و مبتنی بر تحلیل باشد.

عوامل کلیدی در این انتخاب:

1. سطح عدم‌قطعیت و پیچیدگی
   • هرچه عدم‌قطعیت بالاتر، نیاز به Adaptive/Agile بیشتر؛
   • هرچه محیط پایدارتر و نیازمندی‌ها روشن‌تر، Predictive مناسب‌تر.
2. مقررات و الزامات صنعتی
   • در صنایع تنظیم‌گر (regulatory) مانند دارو، هسته‌ای، هوافضا، رویکرد پیش‌بینانه معمولاً ضروری است؛
   • اما می‌توان بخش‌هایی از توسعه را چابک انجام داد.
3. بلوغ سازمانی و فرهنگی
   • اگر سازمان با Agile بیگانه است، گذار ناگهانی به رویکرد کاملاً چابک، ریسک بالایی دارد؛
   • Hybrid می‌تواند گزینه‌ی میانی باشد.
4. نوع قرارداد و انتظارات مشتری
   • قراردادهای بسیار سخت‌گیرانهٔ Fixed-Price اغلب رویکرد Predictive را تشویق می‌کنند؛
   • روابط شراکتی بلندمدت امکان انتخاب رویکردهای چابک را بیشتر می‌کنند.

۶. تأثیر رویکرد پروژه بر دامنه‌های عملکردی

انتخاب رویکرد، نحوه‌ی مدیریت هر یک از هفت دامنه عملکردی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد:

• Scope Domain
  • در Predictive، محدوده نسبتاً ثابت و تغییرات کنترل‌شده؛
  • در Agile، محدوده پویا و Backlog محور، با زمان/بودجه نسبتاً ثابت.
• Schedule Domain
  • در Predictive، برنامه زمان‌بندی مبتنی بر شبکه فعالیت‌ها؛
  • در Agile، زمان‌بندی مبتنی بر Sprint، Velocity، و Throughput.
• Finance Domain
  • در Predictive، بودجهٔ تثبیت‌شده و EVM؛
  • در Agile، بودجه ممکن است بر اساس ظرفیت تیم و ارزش تحویل‌شده مدیریت شود.
• Risk Domain
  • در Predictive، تحلیل ریسک سنگین در ابتدای پروژه؛
  • در Agile، مدیریت ریسک تعبیه‌شده در Iterationها، بازبینی‌های مکرر و تحویل تدریجی.
• Stakeholders & Resources
  • در Agile، مشارکت مشتری و خودسازماندهی تیم نقشی پررنگ‌تر دارد؛
  • در Predictive، ساختار سلسله‌مراتبی و تصمیم‌گیری متمرکز پررنگ‌تر است.

۷. مثال‌های عملی از انتخاب رویکرد مناسب

• پروژه ساخت کارخانه + سیستم ERP
  • ساخت سوله‌ها، خطوط تولید: Predictive؛
  • پیاده‌سازی و سفارشی‌سازی ERP: Agile یا Hybrid.
• پروژه راه‌اندازی یک سرویس آنلاین جدید
  • تحلیل بازار و اخذ مجوزها: ممکن است تا حدی Predictive باشد؛
  • طراحی و توسعه MVP و توسعه‌های بعدی: Agile.
• پروژه ارتقای یک سامانه‌ی حیاتی در بانک
  • برنامه‌ریزی مهاجرت داده و قطع/وصل: Predictive بسیار دقیق؛
  • توسعه ویژگی‌های جدید برای کاربران نهایی: Agile در قالب Sprintها.

جمع‌بندی

«رویکردهای پروژه» در PMBOK 8، چارچوبی برای انتخاب آگاهانه و هدفمند روش اجرای پروژه است. این استاندارد:

• سه دستهٔ اصلی Predictive، Adaptive و Hybrid را تشریح می‌کند؛
• نشان می‌دهد این رویکردها چگونه بر دامنه‌های عملکردی و فرآیندها اثر می‌گذارند؛

• و با تأکید بر Tailoring، مدیر پروژه را تشویق می‌کند که به‌جای وفاداری کورکورانه به یک متد، رویکرد را با زمینهٔ واقعی پروژه و ارزش مورد انتظار تنظیم کند.